Tìm giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống

PGS.TS Tạ Quang Đông, Thứ trưởng Bộ VHTTDL phát biểu chỉ đạo

Phát biểu đề dẫn tại hội thảo, Thứ trưởng Bộ VHTTDL Tạ Quang Đông khẳng định: Nghệ thuật truyền thống Việt Nam vô cùng phong phú, đa dạng, bao gồm nhiều loại hình: sân khấu, âm nhạc, múa, mỹ thuật.

Ở mỗi một loại hình lại có nhiều thể loại khác nhau như sân khấu có tuồng, chèo, cải lương, múa rối; múa có múa dân gian, múa cung đình, múa tín ngưỡng; âm nhạc có ca trù, hát xoan, bài chòi, quan họ, nhã nhạc, hát văn, xẩm…; mỹ thuật có tranh khắc gỗ dân gian, nghệ thuật chạm khắc đình làng, nghệ thuật điêu khắc tượng tròn, nghệ thuật trang trí kiến trúc, nghệ thuật tranh kính…

Sự phong phú, đa dạng nói trên minh chứng sự “giàu có” về di sản văn hóa của dân tộc Việt Nam được hình thành, phát triển, lưu truyền từ hàng ngàn năm lịch sử.

Theo Thứ trưởng Tạ Quang Đông, nghệ thuật truyền thống Việt Nam chứa đựng tinh hoa văn hóa dân tộc, phản ánh trí tuệ sáng tạo của con người Việt Nam. Thông qua các loại hình, thể loại nghệ thuật truyền thống, các giá trị đặc trưng, tiêu biểu, phản ánh diện mạo, cốt cách, bản sắc riêng của nền văn hóa dân tộc được thể hiện rõ.

Các giá trị đó nằm ở chiều sâu văn hóa dân tộc, được vun đắp qua chiều dài lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước, không ngừng được trao truyền, khai thác, phát huy và bồi đắp từ thế hệ này sang thế hệ khác, tạo nên dòng chảy liên tục của văn hóa dân tộc từ quá khứ đến hiện tại và tương lai.

Thứ trưởng Bộ VHTTDL Tạ Quang Đông phát biểu chỉ đạo tại Hội thảo

Giá trị của nghệ thuật truyền thống nuôi dưỡng tâm hồn, tình cảm, nhân cách, phẩm giá con người Việt Nam…, góp phần tạo nên bản lĩnh của quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế.

Do đó, các loại hình nghệ thuật truyền thống chính là di sản văn hóa Việt Nam - tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam và là một bộ phận của di sản văn hoá nhân loại, cần được bảo vệ và phát huy trong xã hội đương đại.

Thứ trưởng Tạ Quang Đông nhấn mạnh, trong lịch sử dân tộc, nghệ thuật truyền thống luôn có vai trò quan trọng đối với quá trình xây dựng và phát triển đất nước, không tách khỏi sự nghiệp “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi”.

Nghệ thuật truyền thống đặt trong nền văn hóa dân tộc, được coi là nền tảng tinh thần xã hội, định hình các giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam hướng đến chân-thiện-mỹ, thúc đẩy tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân - gia đình - Tổ quốc; lòng yêu nước, ý chí tự cường dân tộc… tạo nên sức mạnh nội sinh của quốc gia trong ngoại giao văn hóa.

Sở dĩ nói như vậy bởi lẽ nghệ thuật truyền thống là một thành tố của văn hóa, mà văn hóa lại là một trong những nguồn lực của sức mạnh nội sinh. Đó là sức mạnh bên trong, được sản sinh ra từ con người, đất nước, dân tộc và xã hội mà chính trên mảnh đất ấy, nghệ thuật truyền thống được sinh thành và phát triển. 

Chương trình biểu diễn tại Hội thảo

“Sức mạnh nội sinh của văn hóa nói chung và nghệ thuật truyền thống nói riêng được nhận biết từ các giá trị, các tác phẩm, khả năng tác động, ảnh hưởng của chúng đối với con người và xã hội, với cá nhân và cộng đồng, theo hệ giá trị phổ quát chân - thiện - mỹ.

Giá trị của nghệ thuật truyền thống chứa đựng sức mạnh nội sinh của văn hóa phải được nuôi dưỡng, phát huy trong thời hiện đại, kết hợp với hiện đại. Vì đó là phương thức, con đường để các giá trị văn hóa mang sức mạnh nội sinh vào trong sự phát triển, hiện đại hóa đất nước, xuyên thấm cùng với chính trị, kinh tế, xã hội... tạo nên sức mạnh tổng hợp của quốc gia – dân tộc”, Thứ trưởng khẳng định.

Trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường hiện nay, nghệ thuật truyền thống, với tư cách là sản phẩm hàng hóa, được công chúng đón nhận và đem lại nguồn thu không nhỏ cho nền kinh tế quốc dân.

Việc khai thác nghệ thuật truyền thống đã tạo công ăn việc làm cho nhiều người: từ đội ngũ thực hành sáng tạo, các nhà sản xuất, tổ chức biểu diễn, những người làm công tác marketing, phân phối sản phẩm… cho đến nguồn nhân lực làm việc trong các công ty du lịch, dịch vụ và người dân địa phương.

Nhờ đó, nghệ thuật truyền thống góp phần nâng cao thu nhập cho người lao động, đem đến lợi nhuận cho các doanh nghiệp, tăng doanh thu cho ngành công nghiệp văn hóa, tăng ngân sách quốc gia, thúc đẩy sự phát triển thịnh vượng của các địa phương.

PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương, Viện trưởng Viện Văn hoá, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch phát biểu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế sâu rộng, thế giới đang chuyển động hướng tới đa cực, sức mạnh mềm ngày càng trở thành trụ cột quan trọng, với tư cách là một “tài nguyên quyền lực” trong việc góp phần nâng cao sức cạnh tranh và mở rộng phạm vi ảnh hưởng của các quốc gia, trong đó có Việt Nam.

Điều này lý giải vì sao các nước trên thế giới, dù lớn hay nhỏ, phát triển hay đang phát triển, đều quan tâm xây dựng, củng cố, khai thác và phát huy sức mạnh mềm của mình như một nhiệm vụ mang tầm chiến lược quốc gia.

Do đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống hiệu quả và vận dụng thành công với tư cách là sức mạnh mềm sẽ giúp quốc gia đạt được nhiều lợi ích, góp phần mở rộng được tầm ảnh hưởng, tạo dựng vị thế của mình đối với các nước bởi những giá trị văn hóa của dân tộc.

Với vai trò to lớn nói trên, việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống nói riêng và văn hóa truyền thống nói chung là chủ trương lớn, nhất quán của Đảng và Nhà nước Việt Nam, được đề cập trong nhiều văn kiện quan trọng…

Đặc biệt từ Nghị quyết Trung ương 5, khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về  xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII về xây dựng, phát triển văn hóa, con người; Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII về xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hội nhập quốc tế…

Nhờ những định hướng đúng đắn đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu, góp phần quan trọng vào sự phát triển bền vững của đất nước. 

Tuy nhiên, hiện nay, trước tác động của mặt trái cơ chế thị trường, nghệ thuật truyền thống đứng trước xu hướng “thương mại hóa”, vì mục đích lợi nhuận, phải đối mặt với tình trạng mai một, biến dạng, biến mất... vô cùng gay gắt.

Bên cạnh đó, hội nhập quốc tế lại dẫn đến nguy cơ đánh mất bản sắc văn hóa dân tộc, văn hóa dân tộc – nội sinh bị “hòa tan” vào văn hóa ngoại sinh. Bởi vậy, bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống càng trở thành vấn đề nổi cộm, cần được chú trọng.

Hơn nữa, thực tiễn bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam còn tồn tại không ít hạn chế, bất cập: Thiếu hụt nguồn nhân lực kế cận có chất lượng; chưa phát huy hết vai trò, tiềm năng của nghệ thuật truyền thống đóng góp vào sự phát triển của đất nước;

Công tác tổ chức thực hiện chủ trương, quan điểm bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống ở một số lĩnh vực, địa phương còn hạn chế; cơ chế chính sách còn bất cập, đầu tư chưa tương xứng với yêu cầu bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống; công chúng am hiểu và yêu thích nghệ thuật truyền thống ngày càng thưa thớt.... 

Hội thảo đã nghe nhiều ý kiến đóng góp tâm huyết, khách quan của các đại biểu, là các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý văn hoá đến từ các cơ quan, đơn vị trung ương và địa phương.

Các ý kiến tập trung về một số vấn đề chính như: Trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn về bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam; Đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị các loại hình nghệ thuật truyền thống Việt Nam hiện nay;

Các kinh nghiệm bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống của các quốc gia trên thế giới và những bài học cho Việt Nam; Các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế…

Về chính sách, TS Trần Thị Minh Thu trong tham luận “Chính sách bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật biểu diễn truyền thống ở Việt Nam hiện nay” cho rằng: Chính sách hiện nay còn tồn tại không ít bất cập như: còn thiếu vắng chính sách đầu tư, quan tâm phát triển công chúng của nghệ thuật truyền thống; thiếu định hướng bảo tồn đúng cách;

Còn tồn tại sự bất bình đẳng; chế độ, chính sách đãi ngộ nghệ nhân, nghệ sĩ và lớp trẻ còn hạn chế; việc sáp nhập giúp bộ máy gọn nhẹ, tinh giản biên chế, nhưng lại làm nghệ thuật biểu diễn truyền thống bị mai một; chính sách tự chủ, thực hiện công nghiệp văn hóa trong cơ chế thị trường khiến công tác bảo tồn bị coi nhẹ và giá trị di sản bị phá vỡ… Những tồn tại này đòi hỏi chính sách Nhà nước cần được điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp với thực tiễn.

Về nguồn nhân lực, TS Nguyễn Thị Hồng Nhung trong tham luận “Phát triển nguồn nhân lực cho nghệ thuật truyền thống Việt Nam” đã khẳng định thiếu hụt nguồn nhân lực là một trong những lý do khiến các loại hình nghệ thuật truyền thống không giữ được vị trí vốn có trong đời sống xã hội.

Hiện nay, việc đào tạo nguồn nhân lực lĩnh vực nghệ thuật truyền thống trên toàn quốc đang bị thu hẹp về quy mô, giảm về chất lượng. Nhiều ngành, chuyên ngành không tuyển được học sinh.

Trong bối cảnh khó khăn đó, việc tuyển sinh, đào tạo, giữ chân nghệ sĩ trẻ lại gặp không ít khó khăn. Câu chuyện tạo nguồn đội ngũ kế cận của nghệ thuật truyền thống trong xã hội đương đại thời gian qua luôn là bài toán khó đối với các nghệ sĩ cũng như các nhà quản lý. 

Nhiều tham luận đã dành mối quan tâm đến thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế hiện nay.

PGS, TS Nguyễn Quốc Hùng, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam chia sẻ về giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật trong cộng đồng và khai thác di sản văn hóa phi vật thể trong các di tích.

TS, NSND Lê Tuấn Cường, Giám đốc Nhà hát Chèo Việt Nam đề xuất bảo tồn bằng chính những vở diễn truyền thống; bảo tồn trong các nhà hát, đơn vị nghệ thuật biểu diễn chuyên nghiệp; tăng cường đào tạo nguồn nhân lực; tăng cường đầu tư dàn dựng những tác phẩm có chất lượng và quảng bá xúc tiến du lịch giới thiệu sản phẩm... 

Về sân khấu truyền thống, nhiều tác giả đã dành nhiều trăn trở về thực trạng của tuồng, chèo, múa rối trên cả phương diện không chuyên và chuyên nghiệp như nhóm tác giả NSƯT Phạm Ngọc Dương, ThS. Đoàn Đình Lâm, ThS Đỗ Thị Thúy Nga, ThS. Trần Thị Phương Thảo, các tác giả TS Phạm Minh Hương, TS Phạm Trí Thành, TS Nguyễn Thị Thanh Vân, TS Lê Thị Cúc, ThS Hoàng Thị Thu Thủy, ThS Lương Thanh Thủy, ThS Cao Thị Phương Dung, Văn Bá Dũng, Nguyễn Đức Tú… 

Các tác giả đã cho chúng ta thấy rõ trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế hiện nay, nghệ thuật sân khấu truyền thống đang đứng trước những thách thức lớn cần phải vượt qua như tình trạng thiếu vắng khán giả, các nghệ sĩ, nghệ nhân không thể sống được bằng nghề, không có không gian, cơ sở để hoạt động nghề nghiệp chuyên môn, cùng với đó là tình trạng khó tuyển sinh cũng như tìm kiếm tài năng trẻ của kịch hát dân tộc gây ra tình trạng thiếu hụt đội ngũ kế cận...

 Các cơ quan, các nhà quản lý văn hóa cũng như những văn nghệ sĩ và người hoạt động ở lĩnh vực sân khấu truyền thống đều nhận thức được việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật sân khấu truyền thống là một việc làm cấp thiết để "giữ hồn dân tộc", nhưng thực tế cho thấy, việc hoạt động thực tiễn bảo tồn và phát huy nghệ thuật sân khấu truyền thống còn lúng túng, dường như vẫn chưa tìm được hướng đi nào mới, khả quan.

Khán giả ngày nay đã quay lại với nghệ thuật truyền thống, không chỉ tầng lớp khán giả trung niên mà cả thể hệ trẻ cũng có xu hướng tìm hiểu nghệ thuật truyền thống nói chung và nghệ thuật Chèo nói riêng, nhưng như vậy vẫn chưa đủ để phát triển và bảo tồn nghệ thuật truyền thống.

Ths Trần Văn Hiếu, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam đề xuất ứng dụng công nghệ số như là các gợi ý hữu ích nhằm lưu trữ, ghi chép và truyền dạy nghệ thuật truyền thống, đồng thời, công nghệ cũng là công cụ quảng bá và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống trong đời sống hiện đại, đưa nghệ thuật truyền thống trở nên gần gũi hơn với công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ…

PGS.TS Bùi Hoài Sơn đề xuất giải pháp về giao lưu hợp tác quốc tế đó là: truyền thông và nâng cao nhận thức về giao lưu, hợp tác quốc tế cho hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống; xây dựng và hoàn thiện chính sách, pháp luật về giao lưu, hợp tác quốc tế cho hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống;

Huy động nguồn lực để tăng cường giao lưu, hợp tác quốc tế cho hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống; phát triển mô hình hợp tác công - tư quốc tế (PPP) trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống; đẩy mạnh vai trò của cộng đồng nghệ thuật quốc tế để bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống.

Nhiều tác giả đã đề xuất các giải pháp liên quan đến xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách; về nâng cao nhận thức của cộng đồng; đa dạng hóa không gian biểu diễn; giảm thiểu những tác động của kinh tế - xã hội đối với các hoạt động bảo tồn; ưu đãi thỏa đáng với nghệ sĩ, nghệ nhân; lồng ghép bảo tồn với các chương trình phát triển kinh tế, xã hội địa phương; hỗ trợ tìm điểm diễn…  

Theo Thứ trưởng Bộ VHTTDL Tạ Quang Đông, tác động mặt trái của cơ chế thị trường và hội nhập quốc tế đã khiến nghệ thuật truyền thống càng dễ bị tổn thương, bị mai một, biến dạng, biến mất... đi cùng nguy cơ đánh mất bản sắc văn hóa dân tộc vô cùng sâu sắc.

Các ý kiến tham luận và thảo luận tại hội thảo đã đưa ra những vấn đề khoa học quan trọng về thực trạng và giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế hiện nay.

Những thành quả nghiên cứu này đóng góp thiết thực trong khoa học nghiên cứu liên ngành và trong thực tiễn bảo vệ, phát huy di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam.

Nguồn: baovanhoa.vn