Sáp nhập và cơ hội phát triển văn hóa

Khi ranh giới hành chính được sắp xếp lại, nguồn lực đầu tư cho văn hóa, nghệ thuật có thể được tối ưu hóa, tạo điều kiện xây dựng những trung tâm văn hóa quy mô hơn, nâng cao chất lượng bảo tồn di sản, và khuyến khích sự giao thoa văn hóa giữa các địa phương…

Khi một vùng đất chuyển mình, khi tên gọi của một ngôi làng, một huyện dần trôi vào quá khứ, điều gì sẽ còn mãi? Văn hóa không phải là thứ có thể đo đếm bằng con số mà là linh hồn của mỗi miền quê, là những phong tục, tập quán, là những câu chuyện được truyền từ đời này sang đời khác.

Một lễ hội truyền thống ở vùng Bắc Bộ. Ảnh: BÌNH PHẠM

Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa

Sáp nhập các đơn vị hành chính, về bản chất là một sự sắp xếp lại để phát triển hiệu quả hơn, nhưng ẩn sâu trong đó là một thách thức lớn: Làm thế nào để những nét riêng biệt không bị phai nhạt, làm sao để những lễ hội, những ngôi đình cổ kính, những làn điệu dân ca không trở thành những ký ức xa vời?

Một ngôi làng nhỏ từng náo nức tổ chức hội làng mỗi năm, nay trở thành một phần của đô thị lớn hơn, liệu hội làng ấy có còn được duy trì? Một dòng họ từng là niềm tự hào của cả vùng, nay trong địa phận mới, liệu có còn được nhắc đến với sự kính trọng như xưa?

Khi bản đồ thay đổi, liệu những giá trị văn hóa tích tụ qua bao đời có còn nguyên vẹn? Nhưng nếu nhìn từ một góc độ khác, sáp nhập không phải là kết thúc mà có thể là một cơ hội mới.

Khi các vùng đất được quy hoạch một cách bài bản hơn, nguồn lực được tập trung hiệu quả hơn, công cuộc bảo tồn văn hóa cũng có thể bước sang một trang mới. Những di sản từng bị lãng quên có thể được đầu tư để trở thành điểm đến văn hóa, những nghệ nhân từng chỉ truyền dạy trong phạm vi làng xóm nay có cơ hội chia sẻ tài năng trên một sân khấu rộng lớn hơn.

Nếu có chính sách đúng đắn và sự chung tay của cộng đồng, sáp nhập không làm mất đi bản sắc, mà sẽ mở ra không gian để bản sắc ấy tỏa sáng.

Văn hóa không biến mất khi ranh giới hành chính thay đổi, nhưng nó sẽ mất đi nếu con người quên đi trách nhiệm gìn giữ.

Vì vậy, giữa những đổi thay vẫn cần những bàn tay nắm giữ những giá trị xưa, vẫn cần những người kể lại câu chuyện cũ, để dù tên làng có đổi, hồn quê vẫn mãi nguyên vẹn. Khi ranh giới hành chính thay đổi, khi những cái tên thân thuộc của làng, xã dần lùi về trong ký ức, làm thế nào để những giá trị văn hóa đặc trưng không bị cuốn theo dòng chảy của sự sáp nhập?

Văn hóa không đơn thuần là những công trình vật chất, mà còn là những câu chuyện, phong tục, tín ngưỡng đã bồi đắp qua bao thế hệ. Nó không thể chỉ được lưu giữ bằng những dòng chữ trong báo cáo hay những con số trong kế hoạch phát triển.

Văn hóa chỉ sống khi con người gìn giữ nó trong đời sống hằng ngày, khi mỗi lễ hội vẫn còn người tham dự, khi mỗi làn điệu dân ca vẫn có người cất lên, khi mỗi ngôi đình, ngôi chùa vẫn còn dấu chân những người thành tâm tìm về.

Vậy làm thế nào để những bản sắc ấy không bị mờ nhạt khi một địa phương nhỏ nay trở thành một phần của một thực thể hành chính lớn hơn? Đầu tiên, đó là trách nhiệm của chính quyền trong việc xây dựng chính sách bảo tồn phù hợp, đảm bảo mỗi giá trị văn hóa không chỉ được nhìn nhận như một di sản quá khứ mà còn là một phần không thể tách rời của tương lai.

Chúng ta cần có những cơ chế để ghi nhận, lưu giữ và phát huy các di sản văn hóa phi vật thể, từ những làng nghề truyền thống cho đến những nét đẹp trong sinh hoạt cộng đồng.

Chúng ta cũng cần có sự đầu tư đúng mức để các thiết chế văn hóa địa phương không bị xóa nhòa, mà được tôn vinh trong một bức tranh chung lớn hơn. Nhưng trên hết, văn hóa không thể chỉ được bảo tồn từ những quyết định hành chính.

Nó cần được nuôi dưỡng bởi chính những con người đang sống với nó mỗi ngày. Khi một địa phương sáp nhập, điều quan trọng không phải là giữ nguyên mọi thứ như cũ, mà là tạo ra không gian để văn hóa địa phương có thể thích nghi, phát triển trong bối cảnh mới.

Những lớp học truyền dạy nghệ thuật dân gian cần tiếp tục được tổ chức, những không gian sáng tạo văn hóa cần được mở rộng, để mỗi thế hệ trẻ có thể tiếp cận di sản cha ông không chỉ như một thứ gì đó để hoài niệm, mà là một phần của chính bản sắc mình.

Thêm vào đó, văn hóa chỉ thực sự trường tồn khi nó được trao truyền, khi người ta còn thấy tự hào về nơi mình sinh ra, khi những câu chuyện về quê hương không chỉ dừng lại trong quá khứ mà còn tiếp tục được viết tiếp trong hiện tại.

Sáp nhập có thể thay đổi địa giới, thay đổi cơ chế quản lý, nhưng nếu mỗi người vẫn còn gìn giữ những giá trị gốc rễ, nếu mỗi làn điệu dân ca vẫn còn được hát, mỗi lễ hội vẫn còn được tổ chức, thì bản sắc địa phương sẽ không bao giờ bị mất đi, mà sẽ trở thành những mảnh ghép đẹp đẽ trong bức tranh văn hóa chung của dân tộc.

Nâng cao hiệu quả các thiết chế văn hóa

Có những đổi thay không chỉ là sự xáo trộn mà còn là cánh cửa mở ra những chân trời mới. Việc sáp nhập các đơn vị hành chính, nếu nhìn từ góc độ văn hóa, không chỉ đơn thuần là việc sắp xếp lại bản đồ địa giới, mà còn là cơ hội để sắp đặt lại những thiết chế văn hóa một cách hiệu quả hơn, mạnh mẽ hơn.

Một nhà văn hóa trước đây bị bỏ quên nay có thể trở thành trung tâm sinh hoạt chung cho một địa phương rộng lớn hơn. Một thư viện nhỏ từng lặng lẽ trong góc phố nay có thể nhận được nguồn lực để mở rộng, để trở thành nơi nuôi dưỡng tri thức cho nhiều thế hệ.

Khi các địa phương hợp nhất, những nguồn lực phân tán trước đây sẽ được tập trung, cho phép quy hoạch lại hệ thống bảo tàng, nhà hát, trung tâm sáng tạo văn hóa một cách bài bản hơn.

Thay vì mỗi huyện có một trung tâm văn hóa nhỏ lẻ, thiếu kinh phí để hoạt động hiệu quả, thì nay có thể hình thành những tổ hợp văn hóa quy mô hơn, nơi văn nghệ sĩ có không gian để sáng tác, nơi người dân có điều kiện tiếp cận những hoạt động chất lượng cao.

Một vùng đất mới có thể thu hút thêm nguồn đầu tư, giúp khơi dậy tiềm năng của những di sản từng bị lãng quên, giúp các loại hình nghệ thuật dân gian không chỉ tồn tại trong sách vở mà thực sự sống trong đời sống đương đại.

Nhưng quan trọng hơn hết, sáp nhập không chỉ là câu chuyện của những công trình, mà còn là sự thay đổi trong tư duy quản lý. Khi bộ máy hành chính được tinh gọn, khi các chính sách được thực thi đồng bộ hơn, thì việc bảo tồn và phát triển văn hóa cũng sẽ tránh được tình trạng chồng chéo, manh mún.

Những địa phương nhỏ lẻ trước đây có thể không đủ tiếng nói để bảo vệ di sản của mình, nhưng khi trở thành một phần của một đơn vị hành chính lớn hơn, những giá trị ấy có thể nhận được sự quan tâm đúng mức, có thể trở thành niềm tự hào chung thay vì chỉ là ký ức riêng của một cộng đồng nhỏ bé.

Mọi sự thay đổi đều mang theo những thử thách, nhưng nếu biết tận dụng, biết đặt văn hóa vào trung tâm của sự phát triển, thì sáp nhập không chỉ là bài toán hành chính, mà còn là cơ hội để xây dựng những thiết chế văn hóa vững mạnh hơn, nơi ký ức và sáng tạo cùng song hành, nơi di sản không chỉ được bảo tồn mà còn tiếp tục viết nên những trang mới rực rỡ hơn.

Khi một địa phương đổi thay, khi những tên gọi vốn đã quen thuộc dần nhường chỗ cho một thực thể hành chính mới, câu hỏi không chỉ là sáp nhập thế nào cho gọn, mà quan trọng hơn, làm sao để không đánh mất những giá trị đã được hun đúc qua nhiều thế hệ.

Một chính sách đúng đắn không thể chỉ dừng lại ở những con số, mà phải thấu hiểu sâu sắc đời sống văn hóa và tinh thần của cộng đồng, để quá trình sáp nhập không làm phai mờ bản sắc, mà trở thành bệ phóng cho sự phát triển bền vững của văn hóa địa phương.

Chúng ta cần có một chiến lược dài hạn, trong đó văn hóa phải được đặt ở vị trí trung tâm của quá trình sáp nhập. Không thể để câu chuyện tái cơ cấu chỉ xoay quanh việc tinh gọn bộ máy, mà quên mất những ngôi đình cổ, những lễ hội truyền thống, những làn điệu dân ca vốn là hồn cốt của một vùng đất.

Chính sách phải đảm bảo rằng mỗi di sản văn hóa, dù nằm ở một xã cũ hay một làng nhỏ, đều được ghi nhận và bảo vệ, để không một giá trị nào bị rơi vào quên lãng chỉ vì những thay đổi hành chính. 

PGS.TS Bùi Hoài Sơn.

Nguồn: baovanhoa.vn